پژوهشگاه دانش‌های بنیادی مؤسسه‌ای وابسته به وزارت علوم، تحقیقات، و فناوری است که در سال ۱۳۶۸ با نام «مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات» تأسیس شد و هدف اولیه آن پیشبرد پژوهش و نوآوری در این دو رشته، و ضمناً فراهم آوردن الگویی بود که به ترویج و اعتلای فرهنگ پژوهش در سطح کشور کمک کند. مرکز فعالیت خود را با ۳ هسته تحقیقاتی در فیزیک نظری و ۳ هسته تحقیقاتی در ریاضیات و با امکاناتی اندک آغاز کرد ولی به تدریج با توسعه امکانات و جذب دانشورانی از رشته‌های دیگر، فعالیت آن به حیطه‌های دیگری گسترش یافت و در سال ۱۳۷۶ نام آن به «پژوهشگاه دانش‌های بنیادی» تغییر کرد. این پژوهشگاه در حال حاضر با ۹ پژوهشکده در زمینه‌های گوناگون علوم بنیادی و برخورداری از زیرساخت‌ها و امکانات لازم (شبکه الکترونیکی، کامپیوتر، آزمایشگاه‌ها، و کتابخانه مجهز و روزآمد) که دایماً هم رو به توسعه است، حضور فعالی در جریان پژوهشی کشور در این دانش‌ها دارد. شرح وظایف و نوع فعالیت‌های پژوهشگاه در سطور آینده خواهد آمد ولی در یک نگاه کلی به تجربه بیست‌ساله فعالیت پژوهشگاه سه ویژگی بارز در این تجربه مشهود است: اول، کمیت و کیفیت تحقیقات انجام‌شده در این نهاد، یعنی کثرت تعداد مقاله‌های پژوهشی چاپ‌شده آن در مجله‌های علمی معتبر و تعداد استنادها به آنها؛ دوم، نوعی مدیریت پویا در امر پژوهش که می‌تواند الگویی برای مؤسسات تحقیقاتی باشد یعنی مدیریتی براساس «محوریت محقق»، «استقلال مدیریتی واحدهای پژوهشی»، و «انعطاف‌پذیری در تأسیس وانحلال آنها»؛ سوم، نگرش «ملی» پژوهشگاه که تقویت جریان کلی پژوهش در کشور مدّنظر داشته است. همکاری با مراکز پژوهشی دیگر و دانشگاه‌ها به صورت‌های مختلف وارایه انواع تسهیلات به پژوهشگران آنها همواره جزیی از روال کار پژوهشگاه بوده است. ابتکار پژوهشگاه در ایجاد شبکه ارتباطی الکترونیکی (به نام شبکه علمی‌ـ‌تحقیقاتی ایران یا ایرانت) در سال ۱۳۷۱، که به تدریج و برای اولین بار مراکز علمی‌ـ‌تحقیقی و دانشگاه‌های ایران را به یکدیگر و به جهان علم در خارج مربوط ساخت، و اهتمام پژوهشگاه به اجرای طرح‌های ملی، مانند رصدخانه ملی ایران و شتابگر ملی، از جلوه‌ها و ثمرات این نگرش ملی است.
دانلود مجله شماره ۹۷ پژوهشگاه دانش‌های بنیادی متولی ثبت دامنه ir.
وظایف و فعالیت‌ها:
۱. انجام تحقیقات در زمینه‌های مرتبط با موضوع تأسیس پژوهشگاه به طور مستقل و یا با همکاری مراکز علمی و پژوهشی داخل و خارج کشور؛
۲. ایجاد ارتباط فعال و سازنده با سایر مؤسسات و جوامع علمی و پژوهشی در داخل و خارج از کشور از طریق برگزاری انواع همایش‌ها، مبادله محقق و اجرای طرح‌های مشترک؛
۳. همکاری با دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی و مؤسسات پژوهشی کشور و سایر نهادها در راستای پیشبرد اهداف موضوع تأسیس پژوهشگاه از طریق ارایه تسهیلات مختلف، پذیرش طرح‌های تحقیقاتی، ایجاد امکان گذراندن فرصت‌های مطالعاتی در پژوهشگاه؛
۴. ایجاد زمینه‌های مناسب برای جذب دانشمندان و پژوهشگران ایرانی؛
۵. کمک به پرورش محقق در زمینه‌های موضوع تأسیس از طریق دایر کردن دوره‌های تحصیلات تکمیلی و اعطا کمک هزینه تحصیلی؛
۶. نشر و ترویج یافته‌های علمی در زمینه‌های فعالیت پژوهشگاه از طریق انتشار کتب و نشریات و تشکیل تجمعات پژوهشی و آموزشی؛
۷. ارایه خدمات علمی و فنی در چارچوب فعالیت‌های پژوهشگاه؛
۸. بررسی و شناسایی نیازهای پژوهشی در زمینه دانش‌های بنیادی؛
۹. تأسیس مرکز خدمات شبکه‌ای با هدف برقراری ارتباطات شبکه‌ای جهت ارایه خدمات به پژوهشگاه و سایر مراکز علمی و پژوهشی و متقاضیان دیگر و همچنین تلاش برای توسعه فنون مربوط به شبکه در کشور.
ارکان پژوهشگاه
ارکان پژوهشگاه عبارت‌اند از هییت امنا، رییس، و شورای پژوهشگاه. ریاست پژوهشگاه از آغاز تأسیس تاکنون به عهده دکتر محمد جواد ا. لاریجانی بوده است.
ساختار پژوهشی
بخش‌های تحقیقاتی پژوهشگاه متشکل از پژوهشکده‌ها و مراکز تحقیقاتی وابسته است. پژوهشکده‌ها. در حال حاضر، پژوهشگاه شامل نه پژوهشکده است.
• پژوهشکده ذرات و شتابگرها
• پژوهشکده ریاضیات
• پژوهشکده علوم زیستی
• پژوهشکده علوم شناختی
• پژوهشکده علوم کامپیوتر
• پژوهشکده علوم نانو
• پژوهشکده فلسفه تحلیلی
• پژوهشکده فیزیک
• پژوهشکده نجوم
این پژوهشکده‌ها طبق اساسنامه پژوهشگاه از استقلال داخلی برخوردارند.
قالب‌های فعالیت پژوهشی
در پژوهشگاه قالب‌های متنوعی از فعالیت‌های تحقیقاتی پیش‌بینی شده است:
هیئت علمی
این رده از محققان شامل اعضای هیئت علمی ثابت و دایمی و همچنین محققان دوره‌های پُست دکتری است که حداکثر در دو دوره سه‌ساله به فعالیت تحقیقاتی در پژوهشگاه می‌پردازند.
گروه تحقیقاتی
گروه تحقیقاتی مرکب از ۳ عضو اصلی (که حداقل یک استاد و یک دانشیار در بین آنها هستند) و تعدادی همکار است که در پروژه تحقیقاتی جامع و چندساله‌ای کار می‌کنند.
هسته تحقیقاتی
این مجموعه تحقیقاتی مشتمل بر یک استاد، یک محقق پُست دکتری و حداکثر سه دانشجوی دوره دکتری است.
محققان مقیم
محققان مقیم اغلب از کادرهای علمی دانشگاه‌ها با حداقل درجه دانشیاری هستند و با همکاری یک یا دو دانشجوی دکتری خود به تحقیق می‌پردازند. اعضای هییت علمی، گروه تحقیقاتی، هسته تحقیقاتی، و محققان مقیم می‌توانند از امکانات نسبتاً گسترده‌ای از قبیل شرکت در همایش‌های بین‌المللی و یا دعوت از پژوهشگران خارجی بهره‌مند شوند.
محققان تک‌پروژه مقیم
این دسته از محققان از میان کادرهای جوان هییت‌های علمی دانشگاه‌ها انتخاب می‌شوند.
محققان تک‌پروژه غیرمقیم
این محققان کار تحقیقاتی خود را در دانشگاه‌ها انجام می‌دهند. به طور کلی، محققان پژوهشگاه به صورت تمام‌وقت و دایمی (هییت علمی تمام‌وقت)، تمام‌وقت و موقت (محققان پُست‌دکتری)، نیمه‌وقت (محققان مقیم و محققان تک‌پروژه مقیم) و یا غیرمقیم (محققان غیرمقیم) هستند. تنوع این قالب‌های تحقیقاتی به پژوهشکده‌ها اجازه می‌دهد به صورت گسترده‌ای در ترویج و پیشبرد تحقیقات گام بردارند.
استادان وابسته
این دسته از همکاران پژوهشگاه چهره‌های علمی شاخصی در خارج از کشور هستند که با تصویب شورای پژوهشگاه انتخاب می‌شوند و سالانه یک ماه در پژوهشگاه به کار تحقیقاتی یا برگزاری دوره کوتاه‌مدت آموزشی اشتغال می‌ورزند.
میهمانان
میهمانان پژوهشگاه متخصصان برجسته‌ای از خارج از کشور هستند که برای ایراد سخنرانی در همایش‌ها یا برگزاری دوره‌های کوتاه‌مدت آموزشی یا کار تحقیقاتی به پژوهشگاه دعوت می‌شوند و بسته به نوع همکاری، تمام یا بخشی از هزینه سفر و اقامت آنها توسط پژوهشگاه تأمین می‌شود. گاه بعضی از نهادهای علمی بین‌المللی مانند ICTP (مرکز بین‌المللی فیزیک نظری عبدالسلام در تریست، ایتالیا)، CIMPA (مرکز بین‌المللی ریاضیات محض و کاربردی در فرانسه)، IMU (اتحادیه بین‌المللی ریاضی) در تأمین هزینه سفر میهمانان، به خصوص دانشوران جهان سوم، مشارکت می‌کنند.
طرح‌های ملی
این طرح‌ها پروژه‌های تحقیقاتی در مقیاس ملی هستند که اجرای آنها به پژوهشگاه دانش‌های بنیادی واگذار شده و از حمایت مالی دولت برخوردارند. این طرح‌ها در حال حاضر عبارت‌اند از:
– رصدخانه ملی ایران؛
– همکاری با سِرن (CERN)؛
– گرید (Grid) برای محاسبات گسترده علمی؛
– شتابگر خطی Mev10؛
– چشمه نور ایران؛
– شبکه علمی دانشگاه‌ها و دامنه کشوری؛
– مرکز محاسبات ملی با توان بالا.
شبکه ارتباطات الکترونیکی و دامنه اینترنتی
از جمله هدف‌هایی که پژوهشگاه از بدو تأسیس خود پیگیرانه در تحقق آن می‌کوشیده است، ایجاد و توسعه شبکه ارتباطی بین دانشگاه‌ها و مؤسسات علمی و تحقیقاتی داخل و خارج کشور بوده است. به این منظور، شبکه علمی‌ـ‌تحقیقاتی ایران (ایرانت) در سال ۱۳۷۱ زیرنظر مرکز تحقیقات تأسیس شد که از آن زمان تاکنون دایماً در حال گسترش امکانات و خدمات خود به جامعه علمی ایران بوده است. همچنین مجوز ثبت دامنه .ir (دامنه اینترنتی کشوری ایران) از فروردین ۱۳۷۳ به این پژوهشگاه واگذار شده و از مهرماه همان سال, مرکز ثبت دامنه .ir به عنوان بخشی در داخل پژوهشگاه به فعالیت پرداخته است.
همکاری‌های بین‌المللی
پژوهشگاه با انعقاد قراردادهای متعدد با مؤسسات تحقیقاتی معتبر خارجی مانند اکول پلی‌تکنیک، پاریس (فرانسه) و دانشگاه پاریس جنوب در اورسِی (فرانسه)، سِرن (CERN)، و SISSA همکاری‌هایی در زمینه پروژه‌های تحقیقاتی، مبادله محقق، و اشتراک در آموزش دانشجویان دکتری با این مؤسسات دارد.
محل استقرار پژوهشگاه دانش‌های بنیادی
پژوهشگاه دانش‌های بنیادی اکنون در چهار ساختمان در شمال شرق تهران مستقر است.
• ساختمان نیاورن (ساختمان مرکزی):
دفتر ریاست پژوهشگاه؛ معاونت علمی؛ پژوهشکده ریاضیات؛ پژوهشکده علوم‌شناختی؛ پژوهشکده فلسفه تحلیلی؛ دبیرخانه؛ بخش اداری؛ مرکز اطلاع‌رسانی.
• ساختمان فرمانیه:
پژوهشکده فیزیک؛ پژوهشکده علوم نانو؛ پژوهشکده علوم زیستیِ؛ پژوهشکده علوم کامپیوتر؛ مهمانسرا.
• باغ لارک:
پژوهشکده نجوم؛ طرح رصدخانه ملی؛ پژوهشکده ذرات و شتابگر؛ طرح چشمه نور ایران؛ طرح تورین ملی؛ دفتر محاسبات پژوهشکده علوم نانو؛ کتابخانه فیزیک.
• ساختمان اختیاریه:
مرکز شبکه؛ کتابخانه.